Hipoteka kaucyjna to rodzaj hipoteki, który zabezpiecza wierzytelności o kwocie niezdefiniowanej. Przy hipotece kaucyjnej oznaczało się jedynie maksymalną kwotę do wysokości której wierzyciel ma prawo domagać się zaspokojenia z danej nieruchomości.
Od 20 lutego 2011 r. hipotekę kaucyjną oraz hipotekę zwykłą (zabezpieczającą wierzytelność o kwocie zdefiniowanej) zastąpiła jedna hipoteka umowna. Jej konstrukcja jest zbliżona do hipoteki kaucyjnej, niemniej zabezpiecza ona wierzytelności zarówno o wysokości ustalonej jak i nieustalonej. Nie można już zatem ustanowić hipoteki kaucyjnej, natomiast nadal w mocy są hipoteki kaucyjne ustanowione przed 20 lutego 2011 r.
Hipoteka kaucyjna to ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomości, które służy zabezpieczeniu roszczeń wierzyciela w stosunku do dłużnika. Hipoteka kaucyjna jest wpisana w IV dziale księgi wieczystej danej nieruchomości. Hipoteka kaucyjna zabezpiecza wierzytelności o kwocie trudnej do jednoznacznego zdefiniowania. We wpisie podana jest tylko maksymalna kwota odpowiedzialności rzeczowej dłużnika, czyli wierzytelności, jaką może wyegzekwować wierzyciel.
W przypadku gdyby wysokość wierzytelności została dokładnie ustalona, jest możliwość zmiany hipoteki kaucyjnej na zwykłą.
Przykładem zastosowania hipoteki kaucyjnej są kredyty hipoteczne. W momencie jej ustanawiania nie jest możliwe dokładne zdefiniowanie wysokości zabezpieczonej wierzytelności. Bank nie wie dokładnie, jakiej kwoty mógłby domagać się do nierzetelnego kredytobiorcy, gdyż na to wpływ mają stopy procentowe (oprocentowanie kredytów hipotecznych jest zmienne i zależne od stóp na rynku) czy, w przypadku kredytów walutowych, aktualny kurs waluty kredytu. Dlatego zwykle kapitał kredytu był zabezpieczany hipoteką zwykłą, zaś inne koszty hipoteką kaucyjną.
Hipoteka kaucyjna wygasa w momencie spłaty zobowiązania przez dłużnika (czyli w przypadku kredytów - spłaty kredytu przez kredytobiorcę).